Η γέννηση του Λεονάρντο ντα Βίντσι (ιε΄ αι.) σηματοδοτεί την αρχή της μεγάλης τεχνολογικής, καλλιτεχνικής, και επιστημονικής Αναγέννησης στην Ευρωπαϊκή Δύση, ταυτόχρονα με την επιβολή της Οθωμανικής κυριαρχίας στην Ανατολή της Ευρώπης. Τότε άρχισε να ξυπνά στην Ιταλία και ιδιαίτερα στη Φλωρεντία ένα πνεύμα αφύπνισης από το σκοταδιστικό Μεσαίωνα, αφύπνισης και της Αισθητικής, της Τέχνης και της Επιστήμης της αρχαίας Ρώμης και της αρχαίας Ελλάδας, με επίκεντρο τον άνθρωπο, την ευφυΐα, τη νοημοσύνη, την καλλιτεχνική ευαισθησία και την εφευρετικότητά του.
Ποιητές, συγγραφείς και φιλόσοφοι ανέτρεψαν τον Μεσαιωνικό Κόσμο και εξάπλωσαν την Αναγέννηση στην Ευρώπη. Στην Τέχνη, μια νέα αισθητική αντίληψη γεννιέται, χτίζοντας γέφυρες ανάμεσα στον Αρχαίο και τον Σύγχρονο Κόσμο. Τόσο η μορφή όσο και το περιεχόμενο των έργων Τέχνης, Ζωγραφικής ή Γλυπτικής, προσεγγίζουν εκείνα της Κλασικής Αρχαιότητας και δημιουργούν το ρεύμα του Kλασικισμού.
Στην Τεχνολογία, το νέο είναι η σύνδεσή της με την Επιστήμη και την Τέχνη, και η ανάδειξη ενός νέου πρότυπου ανθρώπου, του πολυσύνθετου καλλιτέχνη - μηχανικού, αυτού που συνδέει τη θεωρία με την πράξη, το λόγο με την εικόνα, την έρευνα με την εφαρμογή, την Τέχνη με την Τεχνολογία, την Αρχαιότητα με το Σύγχρονο Κόσμο.
Οι μηχανικοί αυτοί μελετούν τα έργα των κλασικών, όπως εκείνα του Αρχιμήδη, του Ήρωνα του Αλεξανδρινού και του Βιτρούβιου, και τα τεχνικά τους χειρόγραφα εμπλουτίζονται με τη γλώσσα του σχεδίου, όπως και στην Αρχαιότητα.
* * *
Ας εξετάσουμε όμως ειδικότερα το έργο του Λεονάρντο. Παρά το γεγονός, ότι ο Λεονάρντο, τουλάχιστον μέχρι τα τριάντα του χρόνια, δεν κατείχε ούτε έγραφε την επίσημη Ιταλική γλώσσα, παρά μόνο μια φτωχή τοπική Φλωρεντιανή διάλεκτο, επιδίωξε μεθοδικά να συγκροτήσει μιαν αρκετά πλούσια για τις οικονομικές του δυνατότητες βιβλιοθήκη, από 116 χειρόγραφα βιβλία, και μια σειρά από ιταλο-λατινικά γραμματικά βοηθήματα και λεξικά, τα λεγόμενα «Τhesauri» (Θησαυροί). Πλάι σ' αυτά βρίσκονται και μια σειρά από αποσπάσματα αρχαίων Ελληνικών κειμένων, γραμμένα πιθανότατα καθ' υπαγόρευση κάποιου ειδήμονα μεταφραστή,
Επί δεκαετίες ο Λεονάρντο μελετά με επιμονή και σχολαστικότητα τα έργα του Πλάτωνα, Ευκλείδη, Αρχιμήδη, Πυθαγόρα, Ήρωνα του Αλεξανδρινού, Πτολεμαίου, ακόμη και του Αισώπου. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα σχόλια του Λεονάρντο πάνω στα αντίγραφα των έργων αυτών. Ιδιαίτερα στα «Άπαντα του Αρχιμήδη» και την «Μαθηματική Σύνταξη του Πτολεμαίου». Με τα Μαθηματικά του Πλάτωνα (βλ. «Ο συνδυασμός μαθηματικής και φιλοσοφικής μεθοδολογίας στον Πλάτωνα») ασχολείται ο Λεονάρντο επισταμένως, όταν αναλαμβάνει να εικονογραφήσει το έργο «Περί της θεϊκής αναλογίας – De divina proportione» του Φραγκισκανού μαθηματικού Luca Pacioli. Στο έργο αυτό ο Λεονάρντο σχεδιάζει τα κανονικά πλατωνικά πολύεδρα, που αντιπροσωπεύουν τα πέντε πρωταρχικά υλικά στοιχεία: πυραμίδα - φωτιά, κύβος- γη, οκτάεδρο - αέρας, δωδεκάεδρο - αιθέρας και εικοσάεδρο - νερό.
Mελέτες του Λεονάρντο
πάνω στα πλατωνικά κανονικά πολύεδρα (De divina proportione, 1.509 m.X.).
και
στα στοιχεία του Ευκλείδη (Codex Atlanticus) [Reti, 85]Στο χειρόγραφο Codex Madrid ΙΙ ο Λεονάρντο ασχολείται με τα μαθηματικά προβλήματα, που απασχόλησαν τον Αρχιμήδη και τον Ευκλείδη, όπως το λεγόμενο πρόβλημα του τετραγωνισμού του κύκλου και έναν αντίστοιχο του Αρχιμήδη τρόπο υπολογισμού του συντελεστή π.
Στο περίφημο επίσης Codex Hammer, που από το 1980 πέρασε σε ιδιωτικά χέρια και μετονομάστηκε Codex Leicester, ο Λεονάρντο μελετά τα υδραυλικά συστήματα και ιδίως τις θεμελιώδεις αρχές της υδροστατικής και υδροδυναμικής, που διατύπωσαν στα έργα τους ο Αρχιμήδης και ο Ήρων ο Αλεξανδρινός.
Η ενασχόληση του Λεονάρντο με την Επιστήμη είχε τρία χαρακτηριστικά:
• Το πρώτο ήταν η μελέτη των αρχαίων πηγών, η θεωρητική δηλαδή ενασχόληση με ιδέες αφηρημένες και γενικές και η διαμόρφωση μιας επιστημονικής παιδείας.
• Το δεύτερο ήταν η μελέτη της φύσης, η πρωτογενής μελέτη του φυσικού κόσμου και των ιδιοτήτων του με την παρατήρηση, η ανάπτυξη δηλαδή μιας εξαιρετικά συστηματικής αναλυτικής μεθόδου.
• Το τρίτο ήταν η ανάπτυξη του εφευρετικού πνεύματος, η ενασχόληση με τη μηχανική, την κατασκευή, την επινόηση μηχανών, την ανάπτυξη τεχνολογίας χρήσιμης για τον άνθρωπο και τις εργασίες του.
Ο Λεονάρντο μελέτησε τους νόμους της μηχανικής και της στατικής. Μελέτησε το φαινόμενο της τριβής και διατύπωσε την αρχή της αδράνειας. Μελέτησε τους νόμους της υδροδυναμικής και ιδιαίτερα το φαινόμενο των στροβίλων. Eφάρμοσε τις γεωμετρικές του γνώσεις για μια νέα επιστημονική διατύπωση της Aρχιτεκτονικής. Μελέτησε τα προβλήματα της πτήσης και έφτιαξε απειράριθμα σχέδια πτητικών μηχανών, που ξεκινούν από ομοιώματα των φτερών των πουλιών και ανθρωποκίνητους μηχανισμούς πτήσης αναβιώνοντας το μύθο του Δαιδάλου, για να καταλήξουν σε αλεξίπτωτα, ανεμόπτερα και ελικόπτερα κινούμενα από την πίεση του αέρα.
Αριστερά: Μελέτη βρα-χίονα αρθρω-τού φτερού. Δεξιά: Μελέτη αρθρωτού φτερού με πολλούς βραχίονες. Η κίνηση μετα-δίδεται με τροχαλίες, ιμάντες και νήματα. (Co-dex Atlanti-cus, φύλλα 341 & 308, Βiblioteca Ambrosiana, Μιλάνο) [Cianchi, 80].
Ρηξικέλευθες ήταν οι εφευρέσεις του Λεονάρντο στη Mηχανολογία και την κατασκευή μηχανών. Η επινοητικότητα του στον τομέα της Mηχανικής και της Mηχανολογίας έχει τα εξής χαρακτηριστικά:
• Είναι, πρώτον, η αξιοποίηση της αρχαίας Eλληνικής τεχνολογικής παράδοσης, όπως ο κοχλίας του Αρχιμήδη, οι πέντε απλές μηχανές, τα γρανάζια, το οδόμετρο του Ήρωνα κ.ά.
• Είναι, δεύτερον, η τοποθέτηση του ανθρώπου στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, η κατασκευή μηχανών χρήσιμων για τον άνθρωπο και αναγκαίων για τις εργασίες του.
• Είναι ακόμα, η επινόηση νέων μηχανών που κατασκευάζουν μηχανές, μηχανών ικανών να λειτουργήσουν στην παραγωγή και να ανατρέψουν τους παραδοσιακούς τρόπους παραγωγής της Mεσαιωνικής βιοτεχνίας. Τόρνοι και αυτόματες μηχανές κατασκευής λιμών, μηχανισμοί έδρασης και γρανάζια, στρόφαλοι και μηχανισμοί μετατροπής της περιστροφικής σε παλινδρομική κίνηση, αυτόματες μηχανές για την κοπή λίθων, για την άλεση των σιτηρών, για την κλωστοϋφαντουργία, άνοιξαν το δρόμο στην επερχόμενη βιομηχανική επανάσταση.
Aριστερά: Μηχανισμός μετάδοσης κίνησης με γρανάζια και κινητήριο βάρος κατά τα πρότυπα του Ήρωνα (Codex Atlanti-cus, φύλλο 399). Δεξιά: Μηχανι-σμός ωρολογίου με γρανάζια κατά τα πρότυπα του Μηχανισμού των Αντικυθήρων (Codex Madrid I, φύλλο 14) [Cianchi, 80].
H επινοητικότητα του Λεονάρντο στην κατασκευή μηχανών ολοκληρώθηκε με την επισταμένη του προσπάθεια να δημιουργήσει μηχανές αυτοκίνητες, αυτό-ματες. Αυτοκίνητα οχήματα, αυτόματες ψησταριές, αυτόματα αδράχτια, έβαλαν μάλιστα την τεχνολογία των αυτομάτων στην υπηρεσία των καθημερινών αναγκών του ανθρώπου. Στην παραπλεύρως εικόνα φαίνεται αυτόματο όχημα σχεδιασμένο από τον Λεονάρντο. Διαθέτει κινητήρια ελάσματα, διαφορικό και μηχανισμό οδήγησης. (Codex Atlanticus, φύλλο 296) [Cianchi, 80].
* * *
Οι φυσικές παρατηρήσεις του Λεονάρντο ανοίγουν τους ορίζοντες σε νέους επιστημονικούς κλάδους, όπως η Βοτανολογία και η Γεωλογία. Εξαιρετικές όμως, είναι οι μελέτες του στον τομέα της ανθρώπινης Ανατομίας.
Ο Λεονάρντο πραγματοποίησε νεκροψίες ανθρώπων και ζώων, αποτύπωσε σε θαυμάσια σχέδια τη μορφολογία των οργάνων, των μυών, των οστών και των νεύρων, προχώρησε στην έρευνα της φυσιολογίας τους και στην ερμηνεία της λειτουργίας τους. Μελέτησε τη λειτουργία του ματιού, της καρδιάς και των μελών του ανθρώπινου σώματος, με σκοπό να κατασκευάσει ομοιώματα αυτών των οργάνων.
Έτσι έφτασε τελικά στην προσέγγιση ιδεών, που αφορούν στο μέλλον της Tεχνολογίας των Aυτομάτων. Η μελέτη της φύσης και του ανθρώπου τον οδήγησαν δηλαδή στην κατασκευή ομοιωμάτων του ανθρώπου, που θα αντικαθιστούν τις λειτουργίες του, ρομπότ και αυτομάτων που θα κινούνται, θα μιλούν και θα βλέπουν, σύμφωνα με τα ανθρώπινα πρότυπα.
Στα τελευταία σχέδια του Λεονάρντο εμφανίζονται χειρόγραφες μελέτες για τη δομή και τη λειτουργία ενός ρομπότ, με τη μορφή πολεμιστή - ιππότη, που μπορεί να κάθεται, να κινεί τα χέρια του, να περιστρέφει το κεφάλι του μέσω ενός ευέλικτου αυχένα και να ανοιγοκλείνει το σαγόνι του. Το ρομπότ αυτό ήταν κατασκευασμένο από ξύλο και δέρμα, ενώ διέθετε μεταλλικά εξαρτήματα και μεταλλικά καλώδια για την μετάδοση της κίνησης.
Την ίδια μεθοδικότητα, επιδεξιότητα, εφευρετικότητα και ευφυΐα, που έδειξε για την Eπιστήμη και την Tεχνική ανέπτυξε ο Λεονάρντο και για την Tέχνη. Την Tέχνη, που αποτελούσε την αγαπημένη του ενασχόληση, το πρώτο αντικείμενο των σπουδών του. Για την Τέχνη του Λεονάρντο μπορούμε να σημειώσουμε συνοπτικά τα εξής:
• Ο Λεονάρντο πρόβαλε τα αρχαία Ελληνικά καλλιτεχνικά πρότυπα, ανέδειξε την αρμονία, την αισθητική, την ομορφιά σαν ύψιστες καλλιτεχνικές αρετές.
• Αξιοποίησε την ακαδημαϊκή παράδοση της εποχής του, εκφράζοντας έτσι το σεβασμό του προς τη δεξιοτεχνία, την σχεδιαστική και τεχνική αρτιότητα.
• Απελευθέρωσε την τέχνη από τη συντηρητική, θεοκρατική ή αριστοκρατική της αντίληψη και την έστρεψε προς την αναζήτηση της αλήθειας.
• Μελέτησε με μεγάλη επιμονή το ανθρώ-πινο σώμα, την ανατομία, την κατασκευή, την κίνηση του, ανέδειξε τους μύες και τις καμπύλες του.
• Μελέτησε σε βάθος τη λειτουργία της όρασης, την ανατομία του ματιού, τη διαδικασία της οπτικής αντίληψης, διερεύνησε επιστημονικά την αλληλουχία φωτός και σκιάς, καθώς και την προοπτική των σωμάτων μέσα στο χώρο.
• Πειραματίστηκε με τις επιφάνειες των πινάκων του, τα χρωστικά υλικά, τη σύνθεση των χρωμάτων. Χρησιμοποίησε σε μεγάλο βαθμό άγνωστες μέχρι τότε τεχνικές μεθόδους ζωγραφικής και χρωματικά ιδιοσκευάσματα δικής του επινόησης.
• Στο ζωγραφικό του έργο προσπάθησε να συνδυάσει την τρισδιάστατη αίσθηση της γλυπτικής με την αισθητική αντίληψη της ζωγραφικής, την προβολή του γυμνού ανθρώπινου σώματος με την ανάδειξη της φύσης. Ανέδειξε σε κάθε έργο του το ζωντανό στοιχείο, που εξέπνεαν οι ανθρώπινες μορφές και τα ζώα. Τόλμησε να δείξει πλάι στο ωραίο το άσχημο, πλάι στο νεανικό το γερασμένο.
Αγγελική Ρέτουλα
[ Από το βιβλίο «Ιστορία της Τεχνολογίας και των Αυτομάτων» (Σύγχρονη Εκδοτική, Αθήνα, 2005) των:
- Μηχανολόγου – Ηλεκτρολόγου Ε.Μ.Π., Δρ Τεχνικών Επιστημών, καθηγητή τμ. Αυτοματισμού Τ.Ε.Ι. Πειραιά, Καλλιγερόπουλου Δημήτρη και
- M.Sc. in Information Engineering, Ph.D. in Systems and Mathematical Modelling, City University, London, Σουλτάνας Βασιλειάδου. ]
+-+%CE%91%CE%BD%CF%84%CE%AF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%BF.JPG){kind=small}
